ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΤΟΥΣ ΠΟΡΤΟΛΑΝΟΥΣ

Περί Αλός

Αναστάσιος Ι. Τζαμτζής

Πλοίαρχος Ε.Ν. Μέλος του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος

Χάρτης Ανατολικής Μεσογείου του 1520.
ΦΩΤΟ: ΓΕΝ

Απόσπασμα από την ομιλία του Α. Ι. Τζαμτζή στο Συνέδριο

με θέμα: «Η ναυτική δραστηριότητα των Βορείων Σποράδων»

που διοργανώθηκε στη Σκόπελο από το Λαογραφικό Μουσείο

Σκοπέλου. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ», τ. 18,

σ.4, ΑΠΡ-ΙΟΥΝ. 1996. Έκδοση Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος.

Αναδημοσίευση στο Περί Αλός με την έγκριση του ΝΜΕ.

Λέγοντας «Πορτολάνους» εννοούμε τις χειρόγραφες ή έντυπες αργότερα ναυτιλιακές οδηγίες που κυκλοφορούσαν στην περίοδο της τουρκοκρατίας και που αποτελούσαν τα πολύτιμα, αλλά και τα μοναδικά της εποχής βοηθήματα για τους ναυτιλλόμενους. Οι «πορτολάνοι» αυτής της περιόδου αποτελούν έναν κρίκο στην αλυσίδα των οδηγιών αυτού του είδους που αρχίζει από τους αρχαίους «περίπλοες», προχωρεί στους ελληνιστικούς «σταδιασμούς» περνάει στο Βυζάντιο με τον Κοσμά τον Ινδικοπλεύστη και φθάνει στους νεότερους ελληνικούς «πλοηγούς» που εκδίδει η Υδρογραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού και τα αγγλικά βιβλία των «Sailing Directions», χρησιμοποιούν ακόμη και σήμερα οι ναυτικοί μας όταν παραπλέουν τις ακτές.

Είναι βιβλία καθαρά τεχνικά που όπως τα περιγράφει ένα ένθετο χειρόγραφο στον Πορτολάνο που βρίσκεται στην βιβλιοθήκη του Βατικανού χρονολογημένος στα τέλη του 16^ου αιώνα: «…καθώς τα θέλης ειδή εις τούτο το βιβλίον γεγραμένα, λιμιόνες, ραψήματα, ξέραις, νησιά, χώρες και άλλον πάσα πράγμα όπου κάμνει χρεία να γνωρίζει τινάς πάσα τόπον».

Εδώ πρέπει να κάνουμε μία διευκρίνιση με το ίδιο αυτό όνομα δηλ. «πορτολάνοι» ονομάζονταν την ίδια εποχή και οι ναυτικοί χάρτες που έβγαιναν από τα χαρτογραφικά εργαστήρια των ναυτικών εμπορικών πόλεων της Δυτικής Μεσογείου, όπως ήταν η Βενετία, η Γένοβα, η Πίζα, η Μαγιόρκα και κυκλοφορούσαν για να καλύψουν τις ανάγκες των ναυτικών τους που ταξίδευαν στη Μεσόγειο, πράγμα που συχνά δημιουργεί σύγχυση. Αυτοί δεν θα μα απασχολήσουν.

Αν ρωτήσουμε σήμερα ένα ναυτικό ποια είναι τα πιο απαραίτητα εργαλεία που θα χρειασθεί για να ταξιδέψει το καράβι του, θα μας απαντήσει ότι οπωσδήποτε «πρέπει» να έχει ένα ναυτικό χάρτη για να χαράξη την πορεία του και να βρει την απόσταση που χωρίζει το στίγμα απ’ όπου θα ξεκινήσει από εκέινο που θέλει να φτάσει, μια πυξίδα για να κυβερνάει και ορισμένα άλλα βοηθήματα, όπως ναυτιλιακές οδηγίες κλπ. προκειμένου να προσδιορίζει την θέση του στη διάρκεια του ταξιδιού και να αράξει με ασφάλεια στον προορισμό του.

Η λέξη «πρέπει» μαρτυρεί πόσο εξαρτημένος είναι ο σύγχρονος ναυτίλος από τα βοηθήματα που έχει σήμερα στη διάθεσή του. Τι γίνονταν όμως πιο παλιά και συγκεκριμένα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας που αναφερόμαστε; Τότε η ναυτιλία ήταν καθαρά εμπειρική υπόθεση. Ο ναυτικός έπρεπε να μάθει τους θαλάσσιους δρόμους και να τους θυμάται χωρίς την πολυτέλεια των βοηθημάτων, πληρώνοντας μάλιστα ακριβά μερικές φορές κάποια τολμήματά του. Σ’ αυτό θα πρέπει να προσθέσουμε και πως τα πλοία της εποχής εκείνης δεν είχαν δική τους κίνηση και εξαρτώνταν αποκλειστικά από τον άνεμο και ακόμη έπρεπε να κινούνται συνήθως κοντά στις ακτές εκεί όπου οι κίνδυνοι είναι πολλαπλάσσιοι.  Ο Κριεζής έγραφε για τους Υδραίους ναυτικούς του καιρού του: «Μη έχοντες δε τας περί ναυτιλίας γνώσεις, ως την χρήσιν της ναυτικής πυξίδος και του υδρογραφικού χάρτου, οδηγούντο εκ της κινήσεως των αστέρων» και ο J.L.S. Bartholdy πρόσθεσε: «Δίκη τυφλών πλανώνται μέσω των σκοπέλων του Αιγαίου, θαύμα δε είναι ότι δεν επισυμβαίνουσι πλείονα ατυχήματα. Αν δε οι Υδραίοι, παρά πάσαν την μειονεκτικήν αυτών μόρφωσιν, προσωνομάζονται «Πτηνά της θαλάσσης» ευχερώς τις εικάζει το συμβαίνει με τους ναυτιλλόμενους των λοιπών νήσων».

Ο ναυτικός εκείνος αντιμετωπίζει ακόμη και άλλο ένα πρόβλημα. Εκτός από εκείνους που καταπατούν τους νόμους, καμία άλλη τάξη ανθρώπων έξω από τους ναυτικούς δεν ήταν τόσο απρόθυμοι να μεταδώσει τις γνώσεις της σε τρίτους, ιδιαίτερα μάλιστα σε νεοεισερχομένους. Ακόμα οι ναυτικοί του καιρού εκείνου φρόντιζαν να περιβάλλουν τους εαυτούς τους με ένα πέπλο μυστηρίου που τους ήταν τόσο ευχάριστο όσο και βολικό διηγούμενοι φανταστικές ιστορίες. Οι καπετάνιοι τότε δεν είχαν την διάθεση να φανερώσουν σε τρίτους ποια «μαγικά» μέσα χρησιμοποιούσαν να ταξιδεύουν με ασφάλεια από τον έναν τόπο στον άλλο. Ο συντομότερος δρόμος ανάμεσα σε δύο λιμάνια σημαίνει χρήμα στις τσέπες εκείνου που τον ήξερε, τόσο τότε όσο και σήμερα ακόμη.

Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι του έμμετρου προλόγου του Πορτολάνου Τάγια, του πρώτου ελληνικού έντυπου πορτολάνου που τυπώθηκε στην Βενετία για πρώτη φορά το 1573. Λέγει λοιπόν, ο Τάγιας για τον «Πορτολάνο» του:

«Γιατί πολλοί τον είχασι, κρυμμένο, φυλαμένο εις την κασέλα δυνατά και κατακλειδωμένο πώς να τον έχουν μόν αυτόν, να φαίνονται μεγάλοι.

Να τους κρατούν ως αψηλά, τάχα πως είν’ κεφάλι».

Ως την εποχή όμως εκείνη που ο Δημήτριος Τάγιας έκανε αυτή την κυριολεκτικά εικονοκλαστική πράξη να δώσει όπως λέει αμέσως παρακάτω ο ίδιος, το χειρόγραφο: «στην στάμπα να τον ποκτισθεί καθ’ άνθρωπος ως τόσο», κυκλοφορούσαν οι χειρόγραφες ναυτιλιακές οδηγίες με το όνομα «πορτολάνοι».

Οι χειρόγραφοι όμως αυτοί πορτολάνοι ήταν δυσεύρετοι και πολύτιμα αποκτήματα για όσους μπορούσαν να τους αποκτήσουν.

Αξιοπαρατήρητη είναι μία ιδιόγραφη αναγραφή στο περιθώριο ενός φύλλου του χειρογράφου πορτολάνου της βιβλιοθήκης της Ζαγοράς:

«Το παρόν βιβλίον υπάρχει εμος Γρηγορίου ιερομονάχου και πρωτοσυγγέλου του Αγίου Προϊλάβου (Βραϊλα) και όποιος το αποξενώσει να έχει τας αράς των τριακοσίων δέκα οκτώ θεοφόρων πατέρων»!!!

Πορτολάνος Ζαγοράς. ΦΩΤΟ: alekoskapaniaris.blogspot.com

Μέσα λοιπόν σε αυτό το κλίμα έπρεπε να κινηθεί ο Έλληνας ναυτίλος της Τουρκοκρατίας. Σπάνιοι οι χειρόγραφοι πορτολάνοι που θα μπορούσαν να τον καθοδηγήσουν στο ταξίδι του, αν μπορούσε βέβαια και να τους διαβάσει. Μόλις επτά έχουν περισωθεί σήμερα σκορπισμένοι σε διάφορες βιβλιοθήκες και χρονολογούνται από τον 16^ο αιώνα.

Συγκεκριμένα δύο βρίσκονται στη βιβλιοθήκη της Βιέννης, ένας σ’ εκείνη του Βατικανού, ένας των Παρισίων, ένας στο Λέϋντεν της Ολλανδίας, ένας στη Ζαγορά και ένας στη βιβλιοθήκη της Βουλής που θεωρείται και ο πιο παλιός, είναι χρονολογημένος το 1534.

Ο έντυπος πορτολάνος του Τάγια, που αναφέραμε παραπάνω, μπορούμε να πούμε ότι υπήρξε το μοναδικό Best Seller ναυτικό εγχειρίδιο της εποχής αφού από το 1573 που κυκλοφόρησε η πρώτη του έκδοση ως την τελευταία αχρονολόγητη έκδοσή  του που τοποθετείται το 1880. Μέσα στο χρονικό αυτό διάστημα έχουμε γνωστές εκδόσεις με χρονολογίες 1618, 1641, 1671, 1729, 1780, 1794 και 1800. Αν λάβουμε υπόψη μας τις δυσκολίες της εκτυπώσεως και κυκλοφορίας των βιβλίων της εποχής εκείνης, βλέπουμε ο Πορτολάνος του Τάγια μέσα σε 277 χρόνια να έχει κάνει οκτώ εκδόσεις, πραγματοποιούσε δηλαδή περίπου μία έκδοση κάθε είκοσι οκτώ χρόνια.

Το βιβλίο αυτό αποτελεί ακόμη και μία σοβαρή απόδειξη για την απασχόληση των ελλήνων στα θαλάσσια έργα καθώς οι άλλες πηγές πληροφοριών για τους Έλληνες ναυτίλους που έχουμε για την περίοδο αυτή ως τα μέσα του 18^ου αιώνα είναι λιγοστές αν όχι ανύπαρκτες.

Είναι όμως καιρός να έλθουνε σε αυτούς τους ίδιους τους πορτολάνους. Τόσο οι χειρόγραφοι πορτολάνοι που περισώθηκαν, όσο και ο έντυπος του Τάγια παρουσιάζουν διαφορές μεταξύ τους χωρίς όμως σοβαρές αποκλείσεις. Φαίνεται δε να αποτελούν μετάφραση από Ιταλικά πρότυπα.

Η γλώσσα στην οποία είναι γραμμένοι αναμφίβολα καθρεφτίζει την καθημερινή ομιλία των Ελλήνων ναυτικών της εποχής εκείνης και ακριβώς γι’ αυτό οι πορτολάνοι αποτελούν εκτός των άλλων, σπουδαία βοηθήματα και για όσους ασχολούνται με τη μελέτη του ναυτικού λεξιλογίου της περιόδου αυτής. Το λεξιλόγιό τους και ορισμένες φράσεις τους φανερώνουν την επιρροή του βενετικού ναυτικού στην Ανατολική Μεσόγειο. Αξίζει εδώ να παρατηρήσουμε ότι οι ναυτικοί όροι της Βενετίας προήλθαν από το ναυτικό λεξιλόγιο του Βυζαντίου και ξαναγύρισαν στο νεώτερο ελληνικό ναυτικό φορώντας το ξένο ντύμα.

Οι αποστάσεις δίνονται σε μίλια. Το μίλι που χρησιμοποιείται στους πορτολάνους είναι το βενετσιάνικο μίλι που είναι ίσο προς 1733 μέτρα ή τα 4/5 του γνωστού μας ναυτικού μιλίου.

Το Αιγαίο, με το να βρίσκεται στο κέντρο κάθε ναυτιλιακής δραστηριότητας στην Ανατολική Μεσόγειο καθώς και η πολυμορφία των ακτών του με τις εκατοντάδες των νησιών, νησόπουλων, βραχονησίδων, σκοπέλων κλπ., και ακόμη με τη συχνή και απότομη αλλαγή των καιρικών συνθηκών αποτελεί μία δύσκολη θάλασσα για τον ναυτίλο. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι οι σύγχρονες αγγλικές ναυτιλιακές οδηγίες (Sailing Directions) για το Αιγαίο, κάτω από τον τίτλο «προσοχή» παρατηρούν: «Η ναυτιλία σ’ αυτό το πληττόμενο από τις καταιγίδες αρχιπέλαγος τη νύχτα παρουσιάζει πολλές δυσκολίες έτσι που να χρειάζεται να λαμβάνονται οι μεγαλύτερες δυνατές προφυλάξεις. Εκτός από την αβεβαιότητα των ρευμάτων, οι πλησίον δίαυλοι ή  ακτές μπορεί εύκολα να εκληφθούν σαν η μία με την άλλη από ένα ξένο που θα τους πλησιάζει, ακόμα κι αν διαθέτει τους πιο καλούς χάρτες. Αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχουν λιγοστοί φάροι να καθοδηγούν τον ναυτίλο και τα σύννεφα μπορεί να κρύβουν τα καταφανή σημεία της στεριάς και τα αναγνωρίσιμα βουνά» και συνεχίζουν: «τα ρεύματα είναι ακανόνιστα τόσο σε κατεύθυνση όσο και σε ένταση, κατ’ αρχήν επηρεάζονται από τον άνεμο ο οποίος μπορεί να φυσά από οποιοδήποτε σημείο όποια εποχή του χρόνου. Σε κάποια περίπτωση το ρεύμα σε μια ορισμένη περιοχή μπορεί να οφείλεται σε άνεμο που πνέει στην περιοχή ή να οφείλεται στον προηγούμενο άνεμο ή τον άνεμο που πνέει σε κάποιο άλλο μακρυνό σημείο, ειδικότερα μάλιστα αν συμβαίνει αυτός να είναι ισχυρός».

Μια τέτοια, λοιπόν, περιοχή που παρουσιάζει αυτή την ποικιλία φαινομένων για τον ναυτίλο, φυσικό είναι να καταλαμβάνει κεντρική θέση στους πορτολάνους.

Για τις Βόρειες Σποράδες ο πορτολάνος δίνει πρώτα τις αποστάσεις ανάμεσα στα νησιά και τις γύρω στεριές και ακολουθούν οι οδηγίες. Γράφει λοιπόν:

«Η Σκύρος με το Σκόπουλο βλέπονται εις την κάρταν του σιρόκου εις τον λεβάντε μίλλια λ’ (30). Ηξευρε ότι το Σκόπουλο έχει β’ (2) νησόπουλα εις την όστρια και β’ (2) εις την τρεμουντάν. Το Σκόπουλο με την Σορόρε βλέπουνται μαϊστρο τραμουντάνα μίλια κ’ (20) ήξευρε ότι είναι μία ξέρη εις την τραμουντάνα.

Το Σκιάθος και το Σκόπουλο και το Δρόμον ήγουν ιλλιδρόμι βλέπονται εις την κάρταν του γρέγου εις τον λεβάντη μίλλια λ’ (30).

Το Σκόπελον με τις Ηλιοδρόμους βλέπονται γρέγο-γαρμπή. Οι Ηλιόδρομοι με το Γυμνοπελαγίσει βλέπονται γρέγο-γαρμπή. Το Γυμνοπελαγίσει εις την μεριάν της όστριας έχει ένα νησόπουλον και εις τον κάβον του μαστόρου έχει μία ξέρα.

Ήξευρε ότι μέσα εις το Σκιάθος και εις τον Άγιον Γεώργιον την Σαγόρα είναι μία ξέρη εις την μέσην και όταν κάμνει θάλασσαν τζακίζει και όταν είναι ευδία, ουδέν φαίνεται, θέλοντας να υπάς καθάριος, σύμωσε εις την στεριάν ένα μίλι μακρέα ή σύμωσε το νησίν του Σκιάθου μακρέα μίλι α’ (1) και θέλεις υπάγει καθάριος από την ξέρην και θέλει σου μείνη η ξέρη εις την μέσην.

Το Σκιάθος με τον κάβο του Πεσιδίου βλέπονται μαϊστροτραμουντάνα μίλια π’ (80)».

Χάρτης Νοτίου Αιγαίου του 1764. ΦΩΤΟ: ΓΕΝ

Ο πορτολάνος εκτός από τις καθαρά ναυτιλιακές οδηγίες δίνει και άλλες αναγκαίες στους ναυτικούς πληροφορίες όπως για το Πεσίδι της Κασσάνδρας γράφει:

«Το Πεσίδι, το οποίον είναι πούντα της Κασσάνδρας με τον Κάβο του Κανίστρου βλέπονται εις την κάρταν του λεβάντε εις τον σιρόκον μίλια μ’ (40) και μηδέν σημώσεις εις την γην διαβαίνοντας το Πεσίδι έως το Κάνιστρον έχει ένα νησόπουλον και γυρίζοντάς σου θέλει μείνει το νησί εις την ζερβήν μεριάν και είναι μία πούντα, διαβαίνοντας εκείνη την πούντα, θέλεις ιδείν την βάλε και το ράψιμον όπου θέλεις να στηθείς και κάμε ν’ αρεμετζάρεις μαϊστρο τραμουντάνα» και συνεχίζει: «αν έλθης από τον κάβο του Κανίστρου εις τον λόφον, σου δείχνει ένα βουνί στρογγυλόν και άφες το εις την ζερβήν σου μεριάν ότι ο κάβος σου μένει ωσάν μιαν βάλε και άμε μέσα σίγουρος» και ακόμη «εις την βάλε του Ποσιδίου, θέλεις έχειν ξύλα και νερό όσα θέλεις».

Εκείνο όμως που εντυπωσιάζει στους πορτολάνους είναι ο τρόπος με τον οποίον δίνονται οι οδηγίες. Είναι γραμμένες σε δεύτερο πρόσωπο πράγμα που δίνει μια ξεχωριστή ζεστασιά στον αναγνώστη.

Διαβάζοντάς τες νοιώθεις πως δεν είσαι μόνος, ανάμεσα ουρανό και θάλασσα, περιτριγυρισμένος από φανερούς και κρυφούς κινδύνους να παραμονεύουν, αλλά πως έχεις κάποιον δίπλα σου  και σου συμπαραστέκεται  και σε καθοδηγεί με σχεδόν πατρικό τρόπο για το τι πρέπει να κάνεις, από πού να προφυλαχτείς, πως θα αποφύγεις κινδύνους και ανεπανόρθωτες ζημιές και ακόμα να σου δίνει κουράγιο για να προχωρήσεις στον προορισμό σου.

Χαρακτηριστικά γράφει για τη Μήλο: «αν θέλεις να πας εις την Μήλον ζερβά σου και θωρείς ένα ακρωτήριν άσπρο και ομοιάζει ωσάν νησίν ότι έχει κορφόπουλον όπου ευγαίνουν ταις μυλόπετρες, και ωσάν κοστάρης, θωρείς το πώς δένει και άφηνε το ζερβά σου και κατακρώτηρα έχει νησίν άσπρο και εγκρεμόν κοντά εις την γην και ουδέν έχει πέραμα, πέραμα, κοστέριζέ το, μηδέν φοβάσαι».

Ένα ακόμα παράδειγμα για το πόσο ανθρώπινος είναι ο πορτολάνος φαίνεται από ένα απόσπασμα που βρίσκεται στο χειρόγραφο πορτολάνου του Παρισιού, που γράφει για τα Καρδάμυλα της Χίου: «αν ήσαι με μικρό καράβι άγουμε όπου θέλεις και έμπα δια τη του λεβέντη μπούκα και ψανή, και του πουνέντη πλατεία και βαθεά και εμπαίνης μέσα το νησί και την στερεάν και ράξε όπου σε βολεί και πιάσε το νησί και μηδέν φοβάσαι και αν θέλεις νερό, έχει αντιπέρα στο γαρμπή στο νησί της Χίου έχει και χωριό και βρίσκεις και κρασί».

Θα μπορούσε κανένας να αναφέρει πολλά τέτοια χαρακτηριστικά αποσπάσματα των πορτολάνων για το Αιγαίο, τα παραπάνω όμως νομίζουμε είναι επαρκή για να δείξουν πόση αξία μπορούσε να έχουν όλες αυτές οι πληροφορίες για το ναυτικό της εποχής εκείνης αφού και σήμερα ακόμα θα μπορούσε να χρησιμεύσουν σαν πλοηγός ανάμεσα στα Αιγαιοπελαγίτικα νησιά.

Η αξία τους όμως θα κατανοηθεί καλλίτερα όταν σκεφθούμε πως απευθύνονταν σε ναυτικούς που κυβερνούσαν πλοία που δεν είχανε δική τους κίνηση, πλοία που βρίσκονταν στην διάθεση των καιρών, των ανέμων και των ρευμάτων, σε ναυτικούς που έπρεπε να ξέρουν τους θαλάσσιους δρόμους με κάθε καιρική κατάσταση, σε ναυτικούς που έπρεπε να πάρουν στη στιγμή τις σωστές αποφάσεις και η απόφασή τους αυτή ήταν δυνατόν να σημαίνει ζωή ή θάνατο.

Δύσκολα ο άνθρωπος της στεριάς θα μπορούσε να κατανοήσει τη σημασία των πληροφοριών αυτών, θα μπορούσε ακόμη να τις βρει και λιγάκι «γραφικές» ή  «απλοϊκές» για το ναυτικό όμως που με τα πρωτόγονα εκείνα μέσα ναυσιπλοΐας έπρεπε να ταξιδέψει στο δύσκολο Αιγαίο, αυτές αποκτούν μια τελείως διαφορετική όψη. Δεν θα ήταν υπερβολή αν χαρακτηρίζαμε τον πορτολάνο κάτι σαν τον φύλακα άγγελο του ναυτικού της εποχής εκείνης, έναν παραστάτη που του μιλούσε στη γλώσσα του, βρίσκονταν δίπλα του και του έλεγε ήρεμα και όσο πιο απλά μπορούσε «βασίσου σε μένα και προχώρησε έτσι που εγώ σου λέω…άμε μέσα σίγουρος και μηδέν φοβάσαι».

http://perialos.blogspot.com/2012/04/blog-post.html

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Σ. Ι. Μακρυμίχαλος: Ελληνικοί πορτολάνοι του 16^ου,17^ου και 18^ου αιώνος. Περιοδ. Ο Ερανιστής, τευχ. 3 / 4 Αθήνα 1963 και Συμπλήρωμα: Ο Ερανιστής, τεύχ. 5, 1963.

Χ. Σολιώτης: Η ναυτική ψυχή του Γένους, 1988.

Δ. Φλάμπουρα: Οι πρώτοι τυπωμένοι Πορτολάνοι των ελληνικών νησιών περιοδ. Ζυγός, αρ. 9, 1974.

Μ. Δ. Πετροπούλου: Νεοελληνικά Ναυτικά Θέματα. Αθήνα 1983.

Delatte: “Les Portulans Grecs” Λιέγη 1974  και “Complements” Βρυξέλλες 1958.

Β. Θ. Μελάς: Ο Πορτολάνος της Ζαγοράς και μερικές παρατηρήσεις για τους ελληνικούς πορτολάνους. Πρακτικά του 7^ου διεθνούς Συμποσίου της IMCOS 1989.

Το Περί Αλός προτείνει:

4 Ο ΔΙΕΘΝΗΣ ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΣΗΜΟΙ ΚΡΑΤΙΚΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΙ ΝΑΥΤΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ ENCs. Πιέσατε ΕΔΩ

4 ΝΑΥΤΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ. Η διαχρονική σημασία της Ναυτικής Γεωγραφίας για τη Ναυτική Ισχύ και Στρατηγική. Πιέσατε ΕΔΩ