Eλληνικοί υγροβιότοποι διεθνούς σημασίας

Απειλές
Oι υγρότοποι Ραμσάρ αντιμετωπίζουν συνεχείς και σημαντικές απειλές που οδηγούν στην σταδιακή ή/και ραγδαία υποβάθμισή τους. Πρέπει να τονιστεί ότι παρόλο που μπορούν να εντοπιστούν συγκεκριμένα παραδείγματα κραυγαλέων περιπτώσεων καταστροφής, η σταδιακή και σταθερή υποβάθμιση των υγροτόπων αποτελεί εξίσου σημαντική απειλή και συντελεί στην ανησυχητική κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Από την έρευνα στην οποία βασίστηκε η έκθεση αυτή προέκυψαν οι εξής συχνότερες και πλέον κρίσιμες απειλές:
- Υποβάθμιση του υδρολογικού καθεστώτος

- Υποβάθμιση της ποιότητας των υδάτων από την εκροή αστικών και βιομηχανικών αποβλήτων, καθώς και από την απορροή αγροχημικών
- Παράνομες αντλήσεις νερού
- Παράνομη και αυθαίρετη δόμηση (για λόγους οικιστικούς, τουριστικούς, βιομηχανικούς και για χρήση από λαθροθήρες και λαθραλιείς)
- Αποξηράνσεις υγροτοπικών εκτάσεων
- Εντατικοποίηση της γεωργίας με αποτέλεσμα τη μείωση βιοτόπων
- Ανεξέλεγκτη βόσκηση σε δάση και υγρά λιβάδια
- Απώλεια βιοποικιλότητας
- Μείωση έκτασης βιοτόπων από έργα μεγάλης κλίμακας
- Παράνομες αμμοληψίες.
- Ευτροφισμός από υδατοκαλλιέργειες
- Παράνομη υλοτομία
- Παράνομη αλιεία και υπεραλίευση
- Λαθροθηρία

Αξίζει ωστόσο να σταθεί κανείς σε κάποιες περιπτώσεις για να κατανοήσει το μέγεθος τόσο της απειλής όσο και της απουσίας των ελεγκτικών μηχανισμών που θα διασφαλίσουν την προστασία των μοναδικών οικοσυστημάτων που αποτελούν αυτοί οι 10 υγρότοποι. Δεν θα μπορούσε αυτή η ενότητα να μην ξεκινήσει από το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό έγκλημα της χώρας, την οικολογική νέκρωση της Λίμνης Κορώνειας. Λόγω της εκροής αποβλήτων από περιμετρικούς οικισμούς, βιοτεχνίες και βιομηχανίες, της εντατικοποίησης της γεωργίας με αποτέλεσμα την απορροή αγροχημικών, και της υπεράντλησης υδάτων η λίμνη επίσημα από το 2004 δεν έχει ψάρια ενώ για πολλούς μήνες τον χρόνο είναι χωρίς νερό. Η λίμνη είναι ρυπασμένη, ευτροφική και το νερό αλκαλικό. Τα τελευταία 15 χρόνια, στη λίμνη έχουν σημειωθεί τρεις μεγάλες οικολογικές καταστροφές με αποτέλεσμα τον θάνατο χιλιάδων ψαριών και πουλιών (1995, 2004, 2007). Ευτυχώς, κανένας άλλος υγρότοπος δεν έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο υποβάθμισης. Ισχυρές ωστόσο είναι και οι πιέσεις που δέχεται το Δέλτα Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα λόγω της εγγύτητάς τους στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η βιομηχανική καρδιά της Θεσσαλονίκης (Σίνδος) είναι στις παρυφές του υγροτόπου και συχνά προσπαθεί να εισχωρήσει στην προστατευόμενη περιοχή. Επιπλέον, η λειτουργία του Χ.Υ.Τ.Α. Μαυροράχης, ο σχεδιασμός νέου Χ.Υ.Τ.Α. στην περιοχή και η συνεχιζόμενη απόρριψη στέρεων αποβλήτων κοντά στην κοίτη του ποταμού Αλιάκμονα υποβαθμίζει κάθε προσπάθεια προστασίας του υγροτόπου. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει κανείς όταν τα υγρά απόβλητα της Θεσσαλονίκης, καταλήγουν με ή χωρίς επεξεργασία στον ποταμό Αξιό. Η επέκταση του αστικού ιστού της συμπρωτεύουσας με τις επακόλουθες προεκτάσεις που αυτή συνεπάγεται στην αλλαγή χρήσεων γης αποτελεί σημαντική απειλή για τον εκτενή υγρότοπο που σχηματίζουν τα Δέλτα των ποταμών. Η ανεξέλεγκτη απόρριψη σκουπιδιών και μπαζών ή και εκροή λυμάτων από χοιροστάσια και ορνιθοτροφεία που σημειώνεται στον Αμβρακικό κόλπο αναδεικνύει μία σημαντική απειλή για πολλούς υγροτόπους. Η απορροή αγροχημικών αποτελεί επίσης πηγή ρύπανσης και αλλοίωσης της ποιότητας των υδάτων σε όλους τους Ραμσάρ. Σημαντικό πρόβλημα αντιμετωπίζουν σχεδόν όλοι οι υγρότοποι λόγω των αλλαγών στο υδατικό καθεστώς αλλά και την αλλοίωση της ποιότητας των υδάτων. Oι υπεραντλήσεις, η μείωση των πλημμυριζόμενων εκτάσεων και των περιόδων πλημμυρισμού, η εντατικοποίηση και επέκταση της γεωργίας συνθέτουν την εικόνα της απουσίας της ολοκληρωμένης διαχείρισης των υδάτων κατά τις προβλέψεις της κοινοτικής Oδηγίας-πλαίσιο για το Νερό. Επεμβάσεις ανάντη των υγροτόπων οδηγούν κατά περίπτωση είτε στη μείωση των φερτών υλικών, με αποτέλεσμα την αύξηση της διάβρωσης των ακτών, όπως παρατηρείται στο Δέλτα του Έβρου και στο Δέλτα του Νέστου είτε στην υπέρμετρη συσσώρευση των φερτών υλών, όπως παρατηρείται στη Βιστωνίδα και στο Κοτύχι. Η περίπτωση της Κερκίνης είναι χαρακτηριστική, καθώς οι εποχικές μεταβολές της στάθμης της λίμνης για την εξυπηρέτηση των αρδευτικών αναγκών προκαλεί την απώλεια ενδιαιτημάτων και την υποβάθμιση της βιοποικιλότητας της περιοχής. Εξίσου σημαντική απειλή είναι και η παράνομη και αυθαίρετη δόμηση, που απειλεί συνολικά το φυσικό περιβάλλον της χώρας. Η περίπτωση των αυθαίρετων κτισμάτων στο Δέλτα του Έβρου ήδη προαναφέρθηκε. Εξίσου χαρακτηριστική είναι η παράνομη μετατροπή των παραδοσιακών πελάδων των ψαράδων σε μεγάλες εξοχικές κατοικίες, με αποτέλεσμα τον κίνδυνο υποβάθμισης της Λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου, η οποία εξαρτάται και από τη ροή των υδάτων του Aχελώου. Η πίεση που δέχονται οι υγρότοποι για παράκτια κυρίως δόμηση, σε περιπτώσεις όπως αυτή της παράκτιας ζώνης του Εθνικού Πάρκου Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και της Λιμνοθάλασσας Κοτυχίου, είναι ασφυκτική.

Διαχείριση – Φύλαξη

Η υλοποίηση δράσεων για τη βασική και συνεχόμενη φύλαξη και διαχείριση αποτελούν τον πυρήνα της προστασίας της οποιασδήποτε προστατευόμενης περιοχής. O προγραμματισμός και η επιλογή των δράσεων πρέπει να γίνεται βάσει ενός διαχειριστικού σχεδίου που αποτελεί ένα απαραίτητο εργαλείο για την λήψη διαχειριστικών αποφάσεων. Ρητή υποχρέωση για τη σύνταξη τέτοιων διατάξεων περιέχεται τόσο στις διατάξεις της εθνικής νομοθεσίας, όσο και στα άρθρα των σχετικών κοινοτικών οδηγιών και των διεθνών Συμβάσεων. Απόδειξη της έλλειψης διαχειριστικών μέτρων προστασίας αποτελεί η πρόσφατη καταδίκη της Ελλάδας από το Δ.Ε.Κ. το Δεκέμβριο 2008 (υπόθεση C-293/07) για την έλλειψη μέτρων προστασίας αλλά και την ύπαρξη δραστηριοτήτων εντός των Ζωνών Ειδικής Προστασίας (Ζ.Ε.Π.) που δύνανται να βλάψουν την ακεραιότητα τους. Η καταδίκη αυτή για παραβίαση κοινοτικής νομοθεσίας, συγκεκριμένα, της Oδηγίας 79/409/ΕOΚ αφορά και τους 10 υγροτόπους Ραμσάρ καθώς όλοι περιλαμβάνονται σε Ζ.Ε.Π. Παρότι όμως η σύνταξη διαχειριστικών σχεδίων για τους 10 Υγροτόπους Διεθνούς Σημασίας αποτελεί επίσης και μέρος των υποχρεώσεων της χώρας μας σύμφωνα με τη Σύμβαση Ραμσάρ, τέτοια σχέδια δεν έχουν καταρτισθεί για 9 από τους 10 ελληνικούς υγροτόπους. Εξαίρεση, αποτελεί η Κορώνεια, για την οποία τα διαχειριστικά σχέδια αποτελούν την τελευταία σανίδα σωτηρίας μετά τα περιστατικά καταστροφής που έχει βιώσει. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι και οι 10 υγρότοποι Ραμσάρ περιλαμβάνονται στη δικαιοδοσία Φορέων Διαχείρισης από το 2003, οπότε καθορίστηκε με ΚΥΑ ο αριθμός των μελών των Διοικητικών τους Συμβουλίων και κινήθηκε η διαδικασία για τον ορισμό των μελών. Το 2009 συμπληρώνεται και η δεύτερη θητεία των Διοικητικών Συμβουλίων των Φορέων Διαχείρισης, καθώς όπως προβλέπεται και από το ν. 2742/1999 (αρ. 15(4)β), η θητεία τους είναι τριετής. Η δυνατότητα ωστόσο των Φορέων Διαχείρισης να τελέσουν τον ρόλο τους εξαρτάται από παράγοντες τους οποίους στην πλειονότητα των περιπτώσεων δεν μπορούν να ελέγξουν. Oι παράγοντες αυτοί δεν είναι άλλοι από την εξασφάλιση πόρων, ανθρώπινων και οικονομικών, σε σταθερή βάση που να εξασφαλίζουν την βιωσιμότητα τους. Με την εξασφάλιση αυτή θα μπορέσουν να σχεδιάζουν μακροπρόθεσμα και να δεσμεύονται σε δράσεις που απαιτούν συνεπή παρουσία για σειρά ετών. Ακόμα κι αν σήμερα οι Φορείς Διαχείρισης έχουν εξασφαλίσει κάποιους πόρους μέσω των κοινοτικών κονδυλίων, οι κανονισμοί για τη χρήση των πόρων και οι γραφειοκρατικές καθυστερήσεις δρουν περιοριστικά στη λειτουργία των Φορέων Διαχείρισης. Η ολοκλήρωση του Γ† Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης το 2009, θέτει σε κίνδυνο την συνέχεια στη λειτουργία των Φορέων Διαχείρισης. Αν και η νέα προγραμματική περίοδος 2007-2013 προσφέρει στα κράτη μέλη της Ε.Ε. πολλές δυνατότητες αξιοποίησης πόρων για τις προστατευόμενες περιοχές, στην Ελλάδα δεν διαφαίνονται προς το παρόν εκείνες οι τροποποιήσεις που θα διευκόλυναν τη χρηματοδότηση των Φορέων Διαχείρισης. Παράλληλα, η εθνική χρηματοδότηση για το φυσικό περιβάλλον, το οποίο θα έπρεπε να αποτελεί σταθερή και μόνιμη πηγή πόρων για τους Φορείς Διαχείρισης είναι πρακτικά ανύπαρκτη. Επιπλέον, πολλοί από τους Φορείς Διαχείρισης δεν έχουν επαρκώς καταρτισμένο προσωπικό που να εργάζεται σε μόνιμη βάση και να μην εξαρτάται από την ανανέωση βραχυπρόθεσμων συμβάσεων. Προκύπτει λοιπόν άμεση ανάγκη στήριξης τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Λίμνης Μικρής Πρέσπας, στην οποία στελέχη του Φορέα Διαχείρισης εκπαιδεύονται και καταρτίζονται σε θέματα διαχείρισης της περιοχής από στελέχη της Εταιρίας Προστασίας Πρεσπών. Η περίπτωση της Πρέσπας εξάλλου αναδεικνύει με τον πλέον χαρακτηριστικό τρόπο την συνεισφορά των Μ.Κ.O. στην προστασία και διαχείριση των υγροτόπων Ραμσάρ αλλά και γενικότερα των προστατευόμενων περιοχών της χώρας. Η φύλαξη από παράνομες δραστηριότητες με πιθανά βλαπτικά αποτελέσματα είναι ανεπαρκής σε όλες τις προστατευόμενες περιοχές. O βαθμός του προβλήματος ποικίλει μεταξύ των υγροτόπων Ραμσάρ. Κοινό πρόβλημα ωστόσο όλων των περιοχών είναι το γεγονός ότι οι φύλακες των Φορέων Διαχείρισης, όπου αυτοί υπάρχουν, ακόμα κι όταν εντοπίζουν παράνομες δραστηριότητες δεν έχουν τη θεσμική δυνατότητα να επέμβουν για να τις σταματήσουν. Αρκούνται στην ειδοποίηση των αρμόδιων κατά περίπτωση αρχών. Συχνά, παρατηρείται σύγχυση των αρμοδιοτήτων, μεταξύ της Αστυνομίας, της Δασικής Υπηρεσίας, της Αγροφυλακής και του Λιμενικού Σώματος όσο αφορά τη δικαιοδοσία στην περιοχή. Επιπλέον, στην πλειονότητα των περιπτώσεων η κατάρτιση των στελεχών αυτών των αρχών δεν είναι η κατάλληλη για την αντιμετώπιση των απειλών. Για μία ακόμη φορά, γίνεται ειδική αναφορά στην περίπτωση της Λίμνης Μικρής Πρέσπας στην οποία πάλι με προσπάθειες της Εταιρίας Προστασίας Πρεσπών επιδιώκεται η συνεργασία με τη Δασική Υπηρεσία για την κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων του λιμναίου οικοσυστήματος, καθώς η λίμνη αποτελεί μέρος Εθνικού Δρυμού. Πρέπει, τέλος, να σημειωθεί ότι μέχρι πρόσφατα οι περισσότεροι από τους Φορείς Διαχείρισης δεν διέθεταν τον απαραίτητο εξοπλισμό για την περιφρούρηση των προστατευόμενων περιοχών.

Ενημέρωση

Απαραίτητη προϋπόθεση για τη προστασία μιας περιοχής αποτελεί η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του τοπικού πληθυσμού σχετικά με την αξία των οικολογικών της χαρακτηριστικών. Μέσω κάποιων παλαιότερων προγραμμάτων στους περισσότερους υγροτόπους Ραμσάρ χτίστηκαν και ιδρύθηκαν Κέντρα Ενημέρωσης/Πληροφόρησης. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις τα κτήρια αυτά στεγάζουν και τα γραφεία των Φορέων Διαχείρισης. Παρά την ίδρυση των Κέντρων, τα περισσότερα είτε δεν λειτουργούν είτε υπολειτουργούν. Τα κτήρια δεν συντηρούνται ενώ τα εκθέματα που αποτελούν μέρος εκπαιδευτικών προγραμμάτων χρήζουν ανανέωσης. Επιπλέον, στις περισσότερες περιπτώσεις απουσιάζουν οι επιπλέον απαραίτητες υποδομές (σχέδιο διαχείρισης επισκεπτών, σήμανση, μονοπάτια, πύργοι παρατηρήσεων, κτλ) που να καθιστούν τον κάθε υγρότοπο εναλλακτικό πόλο έλξης επισκεπτών. Η ανανέωση του υλικού και ο εμπλουτισμός των οικοτουριστικών δραστηριοτήτων εξαρτάται, όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, από την υλοποίηση ειδικών προγραμμάτων ή τη δραστηριοποίηση Μ.Κ.O.. Oι Φορείς Διαχείρισης επιχειρούν να συνεχίσουν τις δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, ειδικά αφού αυτές οι δραστηριότητες μπορούν να ολοκληρωθούν παρά τους γενικότερους περιορισμούς που χαρακτηρίζουν τη λειτουργία τους