Τα έμβολα των πολεμικών πλοίων της κλασικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής

Μια νέα προσέγγιση

Περί Αλός

Του Γιώργου Βαρουφάκη, Καθηγητή Παν/μίου Αθηνών

 Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Περίπλους της Ναυτικής Ιστορίας»,

τεύχος 82, σελ. 26, ΙΑΝ.-ΜΑΡΤ. 2013, Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος.

Αναδημοσίευση στο Περί Αλός με την έγκριση του ΝΜΕ.

 

ΕΙΚΟΝΑ 1.Έμβολο πολεμικού πλοίου- 3ος - 4ος αι. π.Χ.

Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς. ΦΩΤΟ: tovima.gr

Η παρούσα μελέτη αναφέρεται στα έμβολα των πολεμικών πλοίων της κλασικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής. Τα συμπεράσματα της εν λόγω μελέτης είναι πολύ ενδιαφέροντα και αφορούν στη χημική σύνθεση τους, τη μορφή τους και τις μεταξύ τους διαφορές αναλόγως της εποχής στην οποίαν αναφέρονται. Εξ αυτών το ένα εκτίθεται στο Μουσείο του Πειραιά, το άλλο στο αρχαιολογικό μουσείο των Ιωαννίνων και το τρίτο στο Μουσείο Κανελλοπούλου στην Πλάκα. Για το τελευταίο ο παρών ερευνητής διατυπώνει τις αμφιβολίες του, αν πράγματι το έμβολο αυτό μπορεί να θεωρηθεί έμβολο, όπως θα εκτεθεί αργότερα.

 

Το έμβολο του Μουσείου του Πειραιά
Το έμβολο της εικόνας 1, αποτελεί το ήμισυ του αρχικού εμβόλου και εκτίθεται στο Μουσείο του Πειραιά. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Δρ. Γεώργιο Σταϊνχάουερ υπολογίζεται, ότι ανήκει στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. με αρχές ίσως του 3ου αι. π.Χ. 
Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι το εν λόγω έμβολο ανακαλύφθηκε από κάποιον αλιέα, ο οποίος προς τιμήν του το παρέδωσε αμέσως στο Μουσείο, αντί να προσπαθήσει να το πουλήσει, όπως θα έκαναν άλλοι. Δυστυχώς όμως εξαφανίστηκε χωρίς να πληροφορήσει τους αρχαιολόγους για το που το βρήκε, ώστε να γίνουν προσπάθειες να ανακαλυφθεί και το άλλο μισό και πολύ πιθανόν και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία θα βοηθούσαν τους αρχαιολόγους να χρονολογήσουν ακριβέστερα το έμβολο.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να διευκρινισθεί, ότι με τη διατύπωση ότι «βρέθηκε το μισό έμβολο», εννοείται, ότι αρχικά ήταν συγκολλημένο πλευρικά με το άλλο μισό, που δυστυχώς δε βρέθηκε.
Η μάζα του εν λόγω εμβόλου είναι 36.7 κιλά και επομένως το αρχικό θα ήταν γύρω στα 75 με 80 κιλά. Το πάχος των πλαγίων πτερυγίων ήταν 15 χιλιοστά, ενώ το μήκος του εμβόλου 75 εκατοστά και έχει τη μορφή της λεγόμενης τρίαινας.

Η μορφή των εμβόλων

Σχετικά με τη μορφή των εμβόλων θα ήταν ενδιαφέρον να προβληθούν οι εικόνες 2 και 3 δύο πλοίων της μινωϊκής εποχής, γιατί η μορφή τους δικαιολογεί την μετέπειτα εξέλιξή τους σε πολεμικά πλοία των επερχόμενων εποχών. Το ένα είναι ομοίωμα μινωϊκού εμπορικού πλοίου του 1700 π.Χ. και το άλλο της Θήρας του 1550 [1].

2 Ομοίωμα Μινωϊκού σκάφους

του 1700 περίπου π.Χ.

(Ναυτικό Μουσείο  Ελλάδoς)

3. Ομοίωμα σκάφους της

Θήρας, περίπου 1550 π.Χ.

(Ναυτικό Μουσείο Ελλάδoς)

Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες, που το κατασκεύασαν είχαν ως πρότυπα εικαστικές πηγές, όπως απεικονίσεις πλοίων, που βρέθηκαν σε πήλινα αγγεία, κοσμήματα και κυρίως σε σφραγιδόλιθους (εικ.4)

ΕΙΚΟΝΑ 4 Σφραγιδόλιθος 
του 500 π.Χ.

(Μητροπολιτικό Μουσείο
Νέας Υόρκης). ΦΩΤΟ:
www.krassanakis.gr

 

Στην εικόνα 4, ο ανωτέρω σφραγιδόλιθος δείχνει ένα πολεμικό πλοίο, όπου το έμβολο αποτελεί συνέχεια της τρόπιδας του πλοίου και στην εικόνα 5 προβάλλεται μια πεντηκόντορος του 7ου αιώνα π.Χ., που διέθετε 50 κουπιά (25 σε κάθε πλευρά) και ένα κωνικό έμβολο, που δείχνει μια εξέλιξη της τεχνολογίας στον τομέα των αρχαίων πολεμικών πλοίων [2].

Εικόνα 5. Ομοίωμα πεντηκόντορου πολεμικού

πλοίου με κωνικό έμβολο (Ναυτικό Μουσείο Ελλάδoς).

Αξίζει να σημειωθεί επίσης, ότι το έμβολο είναι κωνικό καλυμμένο με χάλκινο, ή μάλλον σκληρό μπρούντζινο φύλλο.
Στην περίπτωση των αρχαιότερων μπρούντζινων εμβόλων, η κωνική τους μορφή αποτελούσε ένα σοβαρό πρόβλημα, γιατί κατά τον εμβολισμό ενός εχθρικού πλοίου το έμβολο σφήνωνε και δεν ήταν εύκολη η εξαγωγή του από το τελευταίο με γρήγορη όπισθεν κωπηλασία. Για το λόγο αυτόν, υπήρχαν πέραν από τους κωπηλάτες και καλά οπλισμένοι οπλίτες, οι οποίοι πολεμούσαν στη συνέχεια με τους εχθρούς του αντίπαλου πολεμικού πλοίου μέχρι να αποκολληθεί από το εχθρικό. Αυτή, λοιπόν, ήταν και η αιτία, που πολύ γρήγορα, τα έμβολα έλαβαν τη μορφή τρίαινας, όπως αυτή του εμβόλου του Πειραιά (εικόνα 1) και της Αθηναϊκής τριήρους.
Άλλα ενδιαφέροντα έμβολα με τη μορφή της τρίαινας είναι αυτά του Bremerhaven της Γερμανίας, και του Αθλίτ της Χάϊφας.



Το έμβολο Athlit-Ισραήλ του 4ου αιώνα π.Χ.

Μουσείο Χάϊφας-Ισραήλ. ΦΩΤΟ: Wikipedia

Η ύπαρξη των πτερυγίων αποτελεί σημαντική εξέλιξη, διότι επέτρεπε την ταχεία αποκόλληση από το εχθρικό πλοίο μετά τον ισχυρό εμβολισμό του. Η μορφή των πτερυγίων θυμίζει τα ξίφη, τις ξιφολόγχες και τα σπαθιά, που έχουν κοιλότητες στη μέση, ώστε να είναι εύκολη η αποκόλληση από το σώμα του εχθρού.

Θα πρέπει να σημειωθεί επίσης, ότι όλοι οι επιβάτες και ειδικά οι κωπηλάτες των πλοίων δεν ήταν δούλοι, αλλά ελεύθεροι πολίτες.

Ραδιογραφική εξέταση

Η ραδιογραφική εξέταση του εμβόλου του Πειραιά πραγματοποιήθηκε με σκοπό να διαπιστωθεί, εάν υπήρχε κάποια συγκόλληση κάτω από τις παχιές στρώσεις των οξειδίων, που κάλυπταν όλη την επιφάνεια του εμβόλου. Η ενέργεια αυτή έγινε, ώστε σε περίπτωση, που θα υπήρχε κάποια συγκόλληση να προσέξει ο συντηρητής κατά τη διαδικασία του καθαρισμού τού εμβόλου από τα οξείδια, που το κάλυπταν.

Η ραδιογραφία έγινε με τη χρήση ισοτόπου Ιριδίου 192 σε συνδυασμό με ένα πολύ ευαίσθητο φιλμ. Η εξέταση έδειξε, ότι 
1) δεν υπήρχε καμιά συγκόλληση, 2) το έμβολο ήταν κρατέρωμα, που προήλθε από την κατάλληλη χύτευση του στην άμμο και 3) διέθετε μια καλή συνεχή και χωρίς πόρους μάζα.

Η χημική σύνθεση του εμβόλου του Πειραιά ήταν η ακόλουθη:

O προσδιορισμός της περιεκτικότητας του χαλκού έγινε με ηλεκτρόλυση, ενώ τα υπόλοιπα στοιχεία με τη μέθοδο της ατομικής απορρόφησης (Perkin Elmer). Η χημική ανάλυση έδειξε, ότι το εν λόγω έμβολο είναι ένα κρατέρωμα με τις ακόλουθες ιδιότητες:

1) Υψηλή σκληρότητα, όπως θα όφειλε να έχει ένα τέτοιο ναυτικό όπλο και 
2) ικανοποιητική αντιδιαβρωτική ικανότητα μέσα στο θαλάσσιο νερό.

Παρόμοια χημική σύνθεση έχει και το γιγάντιο έμβολο των 465kg, που βρέθηκε στον πυθμένα της λίμνης Athlit, κάπου 20 km νότια της Χάιφας (πολύ πιθανόν το όνομα να προέρχεται από το ελληνικό αθλητής, αν και οι Ισραηλινοί ερευνητές δεν το παραδέχονται…). Το εν λόγω έμβολο είχε με τα χρόνια σκεπαστεί με λάσπη και ως εκ τούτου προστατεύτηκε για αιώνες από τους αδηφάγους εμπόρους παλαιών μετάλλων, (τα λεγόμενα scrap), που τα πωλούν στα διάφορα χυτήρια.

Κάποια, λοιπόν, στιγμή ένας Ισραηλινός αρχαιολόγος παρατήρησε να προεξέχει λίγο κάτω από την επιφάνεια του νερού ένα περίεργο στερεό υλικό. Η έρευνά του οδήγησε στην ανακάλυψη του γιγάντιου εμβόλου, που ανέφερα. Μια ανακάλυψη εξαιρετικής αρχαιολογικής, επιστημονικής και αρχαιομεταλλουργικής σημασίας. Η ομοιότητα της χημικής σύνθεσής του με εκείνη του εμβόλου του Πειραιά ενισχύει την άποψη, ότι οι αρχαίοι μηχανικοί-ναυπηγοί εφάρμοζαν κανονισμούς και αυστηρές τεχνικές προδιαγραφές ακόμη και στη ναυπηγική. Επομένως, θα μπορούσαμε να αποδεχθούμε, ότι ακόμη και στην περίπτωση των μπρούντζινων εμβόλων θα υπήρχαν πρότυπα και τεχνικές προδιαγραφές, οι οποίες θα εφαρμόζονταν σε κάθε περίπτωση ανάλογα και με το μέγεθος του εμβόλου. Η ομοιότητα ως προς τη χημική σύνθεση των δύο εμβόλων πιθανόν να οφείλεται στο ό,τι και τα δύο ανήκαν στην ελληνιστική εποχή. Μάλιστα το έμβολο του Πειραιά ανήκε στα τέλη της κλασικής, αρχές της ελληνιστικής εποχής.
Εδώ υπεισέρχεται ένα θέμα χύτευσης, γιατί το μεγάλο μέγεθος του εμβόλου Αθλίτ οπωσδήποτε θα παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες και συμφωνώ απολύτως με τον ερευνητή Dr. Schlomo Eisenberg, ότι η χύτευσή του θα έγινε ταυτόχρονα από πολλούς κλιβάνους τήξης, ώστε να επιτευχθεί μια καλή ρευστότητα και ένα ομοιογενές χυτό. Είναι πράγματι αξιοθαύμαστη η τεχνολογία, που εφάρμοζαν οι αρχαίοι μεταλλοτεχνίτες. 

Το έμβολο της Νικόπολης

Η εικόνα 9 δείχνει θραύσμα από ένα έμβολο, που βρέθηκε στη Νικόπολη. Δυστυχώς τα μεγάλα ακέραια έμβολα, που κοσμούσαν κάποτε το εξαιρετικό μνημείο, που ίδρυσε ο ρωμαίος αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος μετά τη νίκη του ενάντια στους ενωμένους στόλους του Μάρκου Αντώνιου και της αγαπημένης του βασίλισσας της πτολεμαϊκής Αιγύπτου Κλεοπάτρας, εκλάπησαν από τους αδηφάγους εμπόρους μετάλλων, που θα τα πούλησαν σε κάποια χαλκουργεία.




Θραύσμα ορειχάλκινου εμβόλου από πλοίο του Αντώνιου

και της Κλεοπάτρας που αιχμαλώτισε ο Στόλος του

Οκταβιανού στη Ναυμαχία του Ακτίου.

Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης (ΦΩΤΟ: ΛΓ΄ ΕΠΚΑ).

Η εξέταση αυτού του εμβόλου αποκάλυψε μια διαφορετική σύνθεση από εκείνη των μέχρι τώρα εκτεθέντων εμβόλων.

Το έμβολο της Νικόπολης, που, που όπως ελέχθη, αποτελεί στην πραγματικότητα ένα θραύσμα του αρχικού εμβόλου δείχνει να περιέχει λιγότερο κασσίτερο (περίπου 9%) συγκρινόμενο με τα δύο πρώτα έμβολα (Πίνακας 1, του Πειραιά και του Αθλίτ), αλλά αρκετό μόλυβδο (13%).

Γιατί αυτή η διαφορά; Ήταν κάτι τυχαίο ή σκόπιμη προσθήκη τόσου μολύβδου;
Ο παρών ερευνητής πιστεύει, ότι ήταν σκόπιμη η προσθήκη. Όπως είναι γνωστό, οι αρχαίοι Έλληνες τεχνικοί σε αρχαιότερους χρόνους εφάρμοζαν αυστηρές προδιαγραφές σε κάθε περίπτωση. Επομένως, τον 1^ο αιώνα π.Χ., την εποχή δηλαδή, που οι μεταλλουργοί παρήγαν μεγάλα έμβολα παρόμοια με αυτά της Νικόπολης, θα εφάρμοζαν άλλες προδιαγραφές. Η παρουσία, λοιπόν, του μολύβδου δεν ήταν τυχαία, αλλά σκόπιμη.
Αποτελεί μάλιστα μια μεγάλη τεχνολογική πρόοδο συγκριτικά με εκείνη των προηγούμενων χρόνων για την παραγωγή μεγάλων εμβόλων, όπως εκείνου του Αθλίτ. Και τούτο, γιατί με την προσθήκη του μολύβδου πετύχαιναν πολύ καλύτερη ρευστότητα, ευχυτότητα και μεγαλύτερη ομοιογένεια. Κάτι πολύ σημαντικό. 

Είναι ενδιαφέρουσα η αναφορά του ερευνητή W. M. Murray για την κατασκευή των μεγάλων εμβόλων, που κοσμούσαν το θαυμάσιο μνημείο του Οκταβιανού Αυγούστου στη Νικόπολη. Σε άρθρο του αναφέρει, ότι οι γιγάντιες υποδοχές, που συγκρατούσαν τα έμβολα από τη ναυμαχία του Ακτίου, θα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερα και βαρύτερα από τα έμβολα της εποχής του Αθλίτ και υπογραμμίζει, ότι η μάζα τους θα ξεπερνούσαν τον 1 τόνο.

Επομένως, η χύτευσή τους θα ήταν ακόμη δυσκολότερη από εκείνη της χύτευσης των εμβόλων μεγέθους του Αθλίτ. Γι’ αυτό, η σχετικά μεγάλη περιεκτικότητα σε μόλυβδο (13%) θα βοηθούσε, όπως ανέφερα, στη καλύτερη ευχυτότητα κατά τη χύτευση τόσο μεγάλων εμβόλων.
Βέβαια, τα έμβολα με λιγότερο κασσίτερο και με την παρουσία μολύβδου θα είχαν σχετικά μικρότερη σκληρότητα, όπως δείχνει ο Πίνακας 3:

Η ευχυτότητα των εμβόλων με μόλυβδο

Σχετικά, τώρα με το θέμα της ευχυτότητας, πειράματα, που πραγματοποιήθηκαν σε σύγχρονο χαλκουργείο κραμάτων χαλκού κάπου στην περιοχή της Ελευσίνας έδειξαν, ότι κράματα όπως αυτό της Νικόπολης έχουν
πολύ καλύτερη ευχυτότητα στους 1200ο από εκείνη του κρατερώματος (μπρούντζου) με 12% κασσίτερο και χωρίς μόλυβδο.

Είναι λυπηρό, ότι στην περίπτωση των εμβόλων της Νικόπολης δε βρέθηκε ούτε ένα πλήρες έμβολο. Οπωσδήποτε, έμποροι παλαιών μετάλλων (scrap) θα τα πούλησαν σε χαλκουργεία. Ωστόσο, η ανακάλυψη ενός μαρμάρινου μοντέλου στο μεγάλο μνημείο του Αυγούστου και οι γιγάντιες υποδοχές των εμβόλων, δείχνουν, ότι τα αρχαία έμβολα των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων παρουσίαζαν όλα περίπου τη μορφή της τρίαινας. Σχόλια για τη σύνθεση των γιγάντιων εμβόλων της Νικόπολης

Η προσεκτική επιλογή της σύνθεσης του κρατερώματος για την παραγωγή των εμβόλων ήταν πολύ σημαντική και στόχευε στα εξής δύο κρίσιμα σημεία:
1) Σε μια καλή ευχυτότητα από μεταλλουργικής πλευράς, ιδιαίτερα, όταν επρόκειτο για μεγάλα χυτά, που ξεπερνούσαν τον ένα τόνο, όπως στην περίπτωση των εμβόλων της Νικόπολης και
2) Στην οικονομία παραγωγής των μεγάλων αυτών εμβόλων μια και η τιμή του κασσιτέρου ήταν πάντοτε πολύ υψηλότερη από εκείνη του χαλκού.

Σύμφωνα με την επιγραφή της Ελευσίνας του 4ου αι. π.Χ. ο κασσίτερος ήταν περίπου 7 φορές ακριβότερος από την τιμή του χαλκού και πολύ πιθανόν θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη κατά τον 1ο αι. π.Χ. την εποχή δηλαδή παραγωγής των γιγάντιων εμβόλων της Νικόπολης.

Oι τιμές του Πίνακα 3 δείχνουν, ότι ο μόλυβδος μειώνει τη σκληρότητα του κρατερώματος. Ωστόσο, στην περίπτωση των μεγάλων εμβόλων, όπως αυτών της Νικόπολης, θα πρέπει να έχουμε πάντοτε κατά νουν, ότι το όπλο δεν ήταν μόνον αυτό καθεαυτό το έμβολο, αλλά το μεγάλο σκάφος συν το έμβολο. Σε μια ναυμαχία, το εν λόγω βαρύ πολεμικό πλοίο, κινούμενο με μεγάλη αλλά ελεγχόμενη ταχύτητα προσέκρουε στο εχθρικό ξύλινο πλοίο, προκαλώντας του φοβερό ρήγμα με συνέπεια τη βύθισή του. Επομένως, τρεις παράμετροι έπαιζαν σημαντικό ρόλο σε μία ναυμαχία: 
1) το μεγάλο και βαρύ έμβολο, όπως ήταν η περίπτωση του μολυβδούχου κρατερώματος. 2) ο συνδυασμός του πλοίου μεγάλου εκτοπίσματος και του βαρέως εμβόλου του και 3) η μορφή του τελευταίου (δηλαδή, μορφή τρίαινας, που ήδη αναφέρθηκε).

Η μορφή των εμβόλων της Νικόπολης

Δυστυχώς, δεν βρέθηκε, όπως ήδη ελέχθη, ούτε ένα ακέραιο έμβολο, για να γνωρίζουμε τη μορφή των γιγάντιων αυτών εμβόλων.
Η ανακάλυψη, ωστόσο, ενός μαρμάρινου εμβόλου στην περιοχή της Νικόπολης, οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι ανεξάρτητα από το μέγεθός τους, θα είχαν και αυτά τη μορφή τρίαινας, όπως αυτά του Πειραιά, του Μουσείου Bremerhaven Γερμανίας και του Αθλίτ της Χάϊφας.

Το έμβολο του Μουσείου Κανελλόπουλου, στη Πλάκα της Αθήνας

Στην εικόνα 13 εκτίθεται το υποτιθέμενο έμβολο του Μουσείου Κανελλοπούλου στην Πλάκα. Η σύνθεσή του έχει ως ακολούθως:

Το εν λόγω έμβολο παρουσιάζει μια περίεργη μορφή. Και το ερώτημα είναι: Πρόκειται πράγματι για έμβολο; Είναι ικανό ένα τόσο μικρών διαστάσεων έμβολο να μπορεί να βυθίζει πολεμικά ή εμπορικά πλοία; 
Το μήκος του είναι μόλις 35 εκατοστά και η μάζα του 4 κιλά. Μήπως στην πραγματικότητα αποτελούσε ένα μικρό διακοσμητικό χυτό αρχαίων εμπορικών πλοίων, που στόλιζαν συνήθως την πλώρη αρχαίων πλοίων; Μάλλον αυτή πρέπει να είναι η ορθή απάντηση.

Εικ.13 Έμβολο πλοίου.

Μουσείου Κανελλοπούλου.

ΦΩΤΟ: Περίπλους

Συμπεράσματα

Η μελέτη όλων των εμβόλων, που ανακαλύφθηκαν μέχρι σήμερα αποκαλύπτει, ότι οι αρχαίοι ναυπηγοί πλοίων γνώριζαν πολύ καλά το ποια θα έπρεπε να είναι η σύνθεσή και η μορφή τους, ώστε να επιτύχουν: 1) τη μεγίστη σκληρότητα για ένα έμβολο, 2) καλές αντιδιαβρωτικές ιδιότητες, 3) καλή ευχυτότητα κατά τη χύτευσή τους, για να επιτευχθεί ένα καλό ομοιογενές χυτό, ιδιαίτερα στην περίπτωση των μεγάλων εμβόλων, παρόμοιων εκείνων του 1ου αιώνα π.Χ. (της Νικόπολης) και 4) την αποτελεσματική χρήση πρώτων υλών και ιδίως στην περίπτωση της σπανιότητας πρώτων υλών και την υψηλή τιμή του κασσιτέρου.

Τέλος, η πολύχρονη έρευνα γύρω από τα αρχαία έμβολα ενισχύει την άποψη, ότι οι αρχαίοι μηχανικοί θα εφάρμοζαν τεχνικές προδιαγραφές ως προς τη σύνθεση και τη μορφή τους. Οι προδιαγραφές αυτές θα ήταν οπωσδήποτε διαφορετικές αναλόγως του μεγέθους των εμβόλων. Η μελλοντική έρευνα των χιλιάδων εμβόλων, που βρίσκονται στους πυθμένες της Μεσογείου θα μας βοηθούσε στην συμπλήρωση της γνώσης μας γύρω από τα θαυμάσια αυτά θαλασσινά όπλα.

Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί, ότι, όταν, η πανίσχυρη πλέον ρωμαϊκή αυτοκρατορία κυριαρχεί σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, τα έμβολα καταργούνται και εφαρμόζουν άλλες μορφές πλοίων χωρίς έμβολα, αλλά εξοπλισμένα με άλλα οπλικά συστήματα και τη χρήση ουσιών, όπως ήταν το γνωστό «υγρόν πυρ», που προκαλούσαν πυρκαγιές και καταστροφές σε εχθρικά ή πειρατικά καράβια.

Ευχαριστίες

Θερμά ευχαριστώ την Πρόεδρο του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος αξιότιμη κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου για την πρόθυμη συνεργασία και βοήθειά της στη συγγραφή της παρούσης μεταλλουργικής μελέτης των αρχαίων εμβόλων της αρχαϊκής, κλασικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής.
Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω θερμά τον συνεργάτη μου και ερευνητή κ. Ιωάννη Παναγιωτούλια της ΑΕ «ΧΑΛΥΒΟΥΡΓΙΚΗ» για τη βοήθειά του στην εν λόγω μελέτη.
http://perialos.blogspot.gr/2014/05/blog-post.html

 

Ευχαριστούμε πολύ για την επίσκεψη! thiva post