Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΘΑΛΑΣΣΟΜΑΧΟΥ ΦΛΑΝΤΑΝΕΛΑ

και η μαρτυρία του Λατίνου αρχιεπισκόπου της Mυτιλήνης, Λεονάρδου

Περί Αλός

Νίκος Νικολούδης

Διδάκτωρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου (King’s College)

Απόσπασμα από υπό έκοδοσιν βιβλίο του Νίκου Νικολούδη.

Ανάρτηση στο Περί Αλός με την έγκριση του συγγραφέως.

Ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ο Πορθητής επιβλέπει την

μεταφορά πλοίων δια ξηράς στον Κεράτιο Κόλπο,

κατά την πολιορκία της Κων/πολεως.

Πίνακας του FAUSTO ZONARO

(αίθουσα του Θρόνου, παλάτι Ντολμάμπαχτσέ, Κων/πολη).

ΦΩΤΟ: http://worldvisitguide.com/

Ένα από τα πιο δραματικά επεισόδια της τελευταίας πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης ήταν η ναυτική σύγκρουση της 20ής Απριλίου 1453 στον Βόσπορο μεταξύ του οθωμανικού στόλου, που ναυλοχούσε στο κοντινό Μπεσίκτας (το βυζαντινό Διπλοκιόνιο), και μιας μικρής ναυτικής μοίρας χριστιανικών μεταγωγικών πλοίων ένα από τα οποία, με κυβερνήτη τον αναφερόμενο στις πηγές ως Φλαντανελά, ήταν βυζαντινό, ενώ τα υπόλοιπα γενοβέζικα. Τα τελευταία μετέφεραν εφόδια και όπλα σταλμένα στους υπερασπιστές της Κωνσταντινούπολης από τον πάπα Νικόλαο Ε΄, ενώ το βυζαντινό πλοίο ήταν φορτωμένο με σιτάρι από τη Σικελία. Το επεισόδιο είναι γνωστό από πολλές πηγές της Άλωσης ορισμένες όμως από τις οποίες διαφέρουν ως προς τις λεπτομέρειές του. Έτσι, π.χ., ενώ οι περισσότερες πηγές αναφέρονται σε τρία γενοβέζικα (ή, γενικότερα, «λατινικά») πλοία και ένα βυζαντινό, ο Δούκας μνημονεύει τέσσερα γενοβέζικα και ένα βυζαντινό, ενώ ο Χαλκοκονδύλης ένα γενοβέζικο και ένα βυζαντινό.

Μία από τις πηγές που αναφέρουν τη ναυμαχία στον Βόσπορο είναι το κείμενο του Λατίνου αρχιεπισκόπου Μυτιλήνης Λεονάρδου, ο οποίος καταγόταν από τη Χίο. Ο Λεονάρδος βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη  ως συνοδός του ελληνικής καταγωγής καρδιναλίου Ισιδώρου, ο οποίος ηγείτο του μικρού αποσπάσματος από 200 τοξότες που έστειλε ο πάπας σε ενίσχυση της Βασιλεύουσας τον Οκτώβριο του 1452. Στη διάρκεια της τελευταίας πολιορκίας ήταν υπεύθυνος για την άμυνα στο τμήμα του τείχους προς τον Κεράτιο κόλπο, ενώ κατά την Άλωση αιχμαλωτίστηκε αλλά εξαγοράστηκε και απελευθερώθηκε από Γενοβέζους του Πέραν. Στη συνέχεια, επέστρεψε στην Ιταλία και εργάστηκε για την οργάνωση μιας αντιοθωμανικής Σταυροφορίας. Πέθανε περί το 1458. Το απόσπασμα που παρουσιάζουμε εδώ (για πρώτη φορά σε πλήρη νεοελληνική απόδοση) αποτελεί τμήμα μιας εκτενούς αναφοράς του για τα γεγονότα της πολιορκίας, την οποία υπέβαλε στον πάπα στις 26 Αυγούστου 1453. Χάρη σε αυτήν, ο Λεονάρδος απέφυγε τη μοίρα των περισσότερων ανώνυμων υπερασπιστών της Κωνσταντινούπολης, καθώς πρόκειται για μια σημαντική πηγή που αξιοποιήθηκε κατάλληλα από μεταγενέστερους συγγραφείς και χρονικογράφους οι οποίοι συνέγραψαν αντίστοιχα κείμενα για την Άλωση. Στην αφήγησή του ο Λεονάρδος μεροληπτεί, αφενός ως Καθολικός ιερωμένος εις βάρος των «σχισματικών» Βυζαντινών και αφετέρου, ως Γενοβέζος, εις βάρος των προαιώνιων ανταγωνιστών της πατρίδας του, των Βενετών, χωρίς να δείχνει την ευρύτητα πνεύματος την οποία θα ανέμενε κανείς από έναν καλλιεργημένο  Ιταλό που έζησε στα μέσα της Αναγέννησης. Παρά ταύτα, οι πληροφορίες του συμπληρώνουν τις γνώσεις μας για τα γεγονότα της τελευταίας πολιορκίας με χρήσιμες λεπτομέρειες.

Το απόσπασμα του κειμένου του που περιγράφει τη ναυμαχία στον Βόσπορο έχει ως εξής:

«Στο μεταξύ έφτασαν από τη Χίο προς ενίσχυσή μας τρία γενοβέζικα πλοία μεταφέροντας όπλα, στρατιώτες και σιτάρι. Αυτά συνόδευαν ένα πλοίο του αυτοκράτορα φορτωμένο με σιτάρι από τη Σικελία. Μόλις τα είδε να πλησιάζουν στην πόλη για να προσορμισθούν, ο στόλος που ναυλοχούσε στα ανοιχτά κατευθύνθηκε εναντίον τους υπό τους ήχους  τυμπάνων και σαλπίγγων (ενώ εμείς παρακολουθούσαμε), προσποιούμενος ότι θα επιτίθετο στο αυτοκρατορικό πλοίο. Ο βασιλιάς των Τεύκρων [= αρχαιοπρεπής αναφορά του Λεονάρδου στους Τούρκους] παρακολουθούσε από τον λόφο του Πέραν, αναμένοντας μια ευνοϊκή εξέλιξη των γεγονότων. Ο αέρας γέμισε από τις κραυγές των αντιμαχόμενων. Οι μεγαλύτερες τριήρεις προσκολλήθηκαν στα πλοία μας αναζητώντας το αυτοκρατορικό αλλά διαπιστώνοντας ότι προστατευόταν, επέπεσαν ορμητικά στα δικά μας και συνεπλάκησαν. Πυροδότησαν τα κανόνια τους, εκσφενδόνιζαν βέλη και έτσι εξελίχθηκε μια σκληρή μάχη. Τα δικά μας πλοία, υπό τις διαταγές του Γενοβέζου Μαουρίτσιο Καττανέο, τις απέκρουαν. Ο Ντομένικο ντε Νοβάρα και ο Μπατίστα ντε Φελιτσιάνο, και οι δύο Γενοβέζοι και πλοιοκτήτες, αγωνίζονταν με πάθος. Οι καταπέλτες έριχναν τις τρομερές βολές τους και από τα ψηλά καταστρώματα των πλοίων μια βροχή από βλήματα έλουζε τα πυκνά αγκυροβολημένα τουρκικά πλοία. Το αυτοκρατορικό πλοίο αμυνόταν έξοχα. Σε βοήθειά του έσπευσε ο πλοιοκτήτης Φραγκίσκος Λεκανέλλα [= γνωστότερος ευρύτερα ως Φλαντανελάς]. Οι βομβάρδες έκαναν τρομερό κρότο και οι αλαλαγμοί ήταν ουρανομήκεις. Τα κουπιά των πλοίων θραύονταν και οι Τεύκροι δέχονταν απανωτά πλήγματα. Ο βασιλιάς τους, ο οποίος έβλεπε από τον λόφο ότι ο στόλος του καταστρεφόταν, βλαστημούσε και σπιρούνιζε το άλογό του στη θάλασσα σχίζοντας τα ενδύματά του από τον θυμό του. Οι άπιστοι υποχώρησαν με οδυρμούς και όλος ο στρατός τους ταράχτηκε.

Μετά από αυτά, ο αγώνας συνεχίστηκε με ακόμη μεγαλύτερη σφοδρότητα και οι Τεύκροι δέχθηκαν τέτοια βροχή από όπλα και πέτρες, και τόσο πολλοί από αυτούς σκοτώθηκαν, ώστε εγκατέλειψαν τη μάχη και δεν μπόρεσαν ούτε καν να ξαναφτάσουν μέχρι την ακτή. Από τις αναφορές των κατασκόπων μας και των διαφυγόντων συναγάγαμε ότι σκοτώθηκαν περίπου δέκα χιλιάδες, άλλοι από τα ξίφη, άλλοι από βέλη ή τα πυρά, ή αργότερα, από τα τραύματά τους. Ολόκληρος ο στρατός τους βυθίστηκε στο πένθος. Τα πλοία τα οποία είχαν διενεργήσει την επίθεση, μεταξύ των οποίων ήταν τριήρεις και διήρεις, αριθμούσαν περίπου διακόσια» (Μετάφραση: Νίκος Νικολούδης).

Η κυριότερη διαφορά της μαρτυρίας του Λεονάρδου ως προς τις αναφορές άλλων πηγών στη ναυμαχία της 20ής Απριλίου, έγκειται στο γεγονός ότι ο Λεονάρδος μνημονεύει τα ονόματα των κυβερνητών των πλοίων που έλαβαν μέρος σ’ αυτήν. Υπ’ αυτή την έννοια, η αφήγησή του  συμπληρώνει τις πενιχρές γνώσεις μας για τη συμβολή του ριψοκίνδυνου επιχειρηματία Μαουρίτσιο Καττανέο στην άμυνα της Κωνσταντινούπολης. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι ρίχνει φως στη «σκοτεινή» μορφή του περίφημου Φλαντανελά. Είναι ενδιαφέρον ότι από όλες τις ελληνικές πηγές που αναφέρονται στα γεγονότα της Άλωσης, η μόνη που μνημονεύει το όνομα του κυβερνήτη του αυτοκρατορικού μεταγωγικού (προσδιορίζοντάς το μάλιστα ως «Φλαντανελάς»), είναι το πολύ μεταγενέστερο, νοθευμένο Χρονικό του Ψευδο-Φραντζή (από τον 16^ο αιώνα). Εάν, όμως, επρόκειτο για κάποιον Βυζαντινό, χωρίς αμφιβολία το όνομά του θα ήταν γνωστό σε κάποιον από τους Δούκα, Χαλκοκονδύλη, Κριτόβουλο και Σφραντζή. Αποδεικνύεται δηλαδή ότι ο «Φλαντανελάς» δεν ήταν κάποιος Έλληνας ναυτικός αλλά ένας Ιταλός, και μάλιστα Γενοβέζος, το όνομα του οποίου εμφανίζεται σε αρκετά γενοβέζικα έγγραφα αυτής της περιόδου. Η «μεταμφίεσή» του σε «Φλαντανελάς» μπορεί να ερμηνευθεί σχετικά εύκολα, από την παραφθαρμένη συγκόλληση του αρχικού γράμματος του ονόματός του  (Φραγκίσκος) με το επώνυμό του (Λεκανέλλα). Κατ’ επέκταση, είναι πολύ πιθανόν ότι και το αναφερόμενο από τον Λεονάρδο ως «πλοίο του αυτοκράτορα» δεν ήταν στην πραγματικότητα βυζαντινό, αλλά ιταλικό, ναυλωμένο από τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο για τη συγκεκριμένη αποστολή. Εξάλλου, την εποχή της Άλωσης το βυζαντινό Ναυτικό είχε πάψει προ πολλού να υφίσταται!

http://perialos.blogspot.com/2012/05/blog-post_28.html

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1.                  Marios Philippides and Walter K. Hanak, The Siege and the Fall of Constantinople in 1453. Historiography, Topography, and Military Studies, Ashgate Publishing, 1988.

2.                  J.R Melville Jones, The Siege of Constantinople 1453: Seven Contemporary Accounts, Εκδόσεις Hakkert, 1973 (= περιλαμβάνεται αγγλική μετάφραση του κειμένου του Λεονάρδου). 

3.                  Agostino Pertusi, La caduta di Costantinopoli, τ. Α΄: Le testimonianze dei contemporanei, Βερόνα 1976 (= παρατίθενται τα  κυριότερα αποσπάσματα του πρωτότυπου λατινικού κειμένου του Λεονάρδου, με ιταλική μετάφραση και σχόλια).

4.                  Λήμμα “Leonard of Chios”, Catholic Encyclopedia (στο Διαδίκτυο).

5.                  Κωνσταντίνος Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Αθήνα 1868 (τα σχετικά με τον Λεονάρδο, στη  σελ. 100).

6.                  Λήμμα «Λεονάρδος ο Χίος», Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια Υδρία, τ. 5, σελ. 219.

7.                  Στήβεν Ράνσιμαν, Η άλωση της Κωνσταντινούπολης, 1453, (μετάφραση-επιμέλεια: Νίκος Νικολούδης), Εκδόσεις Δ. Παπαδήμα, Αθήνα 2002.

Το Περί Αλός προτείνει:

 

Δρόμων (περί τον 10^ο αιώνα).

Ακουαρέλα Αντώνη Μιλάνου.

Μιλάνιο Ναυτικό Μουσείο.

Τσιλιβί, Ζάκυνθος

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΚΥΡΙΟ ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΠΛΟΙΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ, «ΔΡΟΜΩΝ».

Πιέσατε ΕΔΩ

Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΣΤΟΛΟΣ. Ιστορική μελέτη του 1954!

Πιέσατε ΕΔΩ